Het expressionisme in de Dans

Enkele vertegenwoordigers

Mary Wigman (1886-1973), Duitse danseres en choreografe
Zij zag dans als een uiting van diepe emoties. Vanaf 1919 trad ze solo op, later creëerde ze ook werken voor haar groep. Met haar aardse, golvende bewegingstaal gaf ze vorm aan bijvoorbeeld woede, verdriet, machteloosheid en lijden. Volgens haar was het lichaam een zingend en vibrerend instrument. Ze gebruikte daarom vaak simpel slagwerk in haar choreografieën en geen melodie. In haar scholen in Berlijn en Dresden leidde ze dansers op die later invloedrijk zouden worden. Ausdrückstanz beleefde zijn hoogtijdagen in de jaren twintig en dertig.

Tatjana Barbakoff (1899 – 1944), Litouws/Chinees danseres
Deze expressionistische danseres werd in de jaren 20 zeer bewonderd, vluchtte naar Frankrijk maar bleef optreden ondanks het Kulturkammer verbod. Ze stierf in 1944 in Auschwitz.  Ze kreeg o.a. les van een adept van Mary Wigman en ontwierp een heel eigen bewegingstaal in de cabaret wereld en als solo danseres, die velen aansprak. „Geist und Energie, das Erlöste ihres Daseins, die selige Entrücktheit über die Welt der fremd an uns herangetretenen Forderungen und Gesetze. Wie hypnotisiert steht man unter dem unwiderstehlichen Einfluss dieser Tänzerin.“  “it’s not only mime, it’s almost an animated drawing.” Fernand Divoire 1935  (Reacties uit de jaren twintig). Marie Schuster had een portret van haar,  geschilderd door Christian Rohlfs met wie Tatjana Barbakoff bevriend was.

Het expressionisme in  het Theater 

Het expressionisme in het theater had al eeuwenlang bestaansrecht als improvisatie toneel naast het teksttoneel. Toneelgroepen ondervond destijds dreiging  zoals Commedia dell ʹarte in de 16e E. Dit  i.t.t. de andere kunsten, die zich hielden aan regels en wetten. Beeldend, dans en muziek bevrijdden zich rondom de eeuwwisseling 19e 20e eeuw.

Gesamtkunstwerk  – Het Dadaïsme (bloeitijd rond 1920).
Het dadaïsme streefde naar abstractie en reageerde daarmee op WO I: ondergraven van algemeen geaccepteerde standaarden. De verschrikkelijke oorlog miste iedere logica en hoe kon dat beter tot uiting komen dan via onlogische associatieve kunstvormen?  De kunstenaars waren veelal zelf multi disciplinair en combineerde: beeldende kunst, poëzie, theater en grafisch ontwerp. De beweging is verwant met het nihilisme door het opzettelijk irrationele en het ondergraven van de algemeen geaccepteerde standaarden. Hoewel de beweging slechts korte tijd heeft bestaan, is haar invloed zeer groot geweest. Ook in Nederland was er in 1923 een Dada- tournee, ook wel Dada- veldtocht genoemd met  Theo van Doesburg, Kurt Schwitters, Nelly van Moorsel en Vilmos Huszᾲr.

Cabaret
De Berlijnse cabaret wereld scoorde hoog in de jaren twintig en dertig o.a. Karl Valentijn Hij was een Beiers komiek, schrijver en filmregisseur. Hij was van groot belang voor het expressionistisch cabaret en vermaard om zijn extreem doorgedreven taalexperimenten. Marlene Dietrich, Tatjana Barbakoff .

Politiek Theater
Binnen theater wordt de term expressionisme niet echt gebruikt. Expressie en theater konden alle eeuwen al niet zonder elkaar. In de tijd van het expressionisme 20e eeuw duikt de term politiek theater op en daarmee komen we eveneens terecht bij Entartete Kunst. Theater stelt meningen en emoties aan de orde binnen fictieve menselijke werelden met verwijzingen naar de reële wereld.
Ten tijde van het nazisme was dat ongewenst. Het episch theater  ontwikkelde zich, dankzij  Bertold Brecht, de bekendste theatermaker uit die tijd.

Bertold Brecht (1898 – 1956)

In 1920 sluit hij vriendschap met Karl Valentin en bouwt in Berlijn een netwerk op. Hij wordt zich politiek bewust, blijft buiten iedere partij. Samen met Kurt Weil ontwikkelt hij het episch (vertellend) theater en integreren zij toneel en muziek. Theater is meer dan vermaak en heeft een functie in de maatschappij. Het publiek mag niet emotioneel opgaan in het spel,  vervreemdingsmomenten zorgen hiervoor. Brecht houdt ons een spiegel voor en laat zien dat een maatschappelijke structuur niet onveranderlijk is. Begin 1933 wordt de opvoering van Brecht ’s stuk ‘De Maatregel’ ruw verstoord door de politie. In mei 1933 worden de werken van Brecht in Duitsland tot verboden literatuur verklaard, ze vallen ten prooi aan de boekverbranding. Hij wordt vervolgd wegens hoogverraad en vlucht naar Denemarken om via Finland terecht te komen in de VS. Ruim na de oorlog keert hij terug naar Oost Duitsland.

Improvisatietheater en Interdisciplinaire kunsten

Huidige vormen van improvisatie theater  ofwel vormen van expressionisme zijn: performance – stand up comedian – playback theater –theatersport – de vloer op . Interdisciplinaire kunst  is heden ten dage een vertrouwd begrip. In de vorige eeuw noemde het Gesamtkunstwerk. Theater integreert  evenals film alle kunstdisciplines.

Ubbergen, update winter 2024