Kun je de wereld en het leven
in beelden, geluiden, kleuren, vormen, woorden vangen?
Expressie = uitdrukking van ervaringen, gevoelens en visies. De band met de werkelijkheid vervaagt vaak, soms valt die zelfs helemaal weg. De gevoelswaarde (het onderbewuste) voert de boventoon. Het expressionisme kent maar één wet: er zijn geen wetten, dus niets voorschrijven. Hierdoor krijgen onvoorstelbaar nieuwe vormen hun kans. De subjectieve beleving staat voor alles centraal. Muziek ‘bevrijdt zich’ van het denken in melodieën en akkoorden, zoals abstracte kunst ‘zich bevrijdt’ van de werkelijkheid en een andere innerlijke beleving vormgeeft.
Ich fühle Luft von andere Planeten
Ach alte Luft von Märchenwelt
(Opus 10) Arnold Schönberg
Het expressionisme bloeide op in architectuur, beeldende kunst, dans, literatuur, muziek en theater. Een kort globaal overzicht ter introductie.
Nieuwe onbekende werelden
Begin 20e eeuw verdiepen velen zich in het onbewuste (Freud), in dromen (Jung). Als gevolg daarvan ontwikkelt er zich bij kunstenaars een nieuw kijken (schilderkunst), luisteren (muziek), schrijven, dansen , spelen en bouwen.
Als reactie op WO I barst het creatieve verzet tegen regels, wetten, geweld en machtsspel los. Aanvankelijk in vrij kleurgebruik bij de beeldende kunst (niet realistisch) maar vervolgens ook in vrijere vormen in architectuur (architecture parlante), muziek (het atonale), in de improvisatie dans zoals de Ausdrucktanz en in taal zoals de Dada beweging en de kristallijne romans. Theater uit die tijd richtte zich vooral op expressie van visie en was met name politiek getint: Bertold Brecht en Cabaret.
Alle cultuur ontstaat in spel
Johan Huizinga plaveide met Homo Ludens (1938) de weg tot het benadrukken van het ludieke. Hij toonde aan dat wereldwijd alle cultuur in spel ontstaat.
Het is al een oude gedachte die getuigt,
dat bij doordenken tot den bodem van ons kennen
alle menschelijke handelen slechts een spelen schijnt. (1938 p X1)
Men kan den ernst loochenen. Het spel niet. (1938 p 5)
….. die onherleidbare qualiteit van het ludieke… . (1938 p 11)
Juist het ludieke, het dartelende, wat spel tot spel maakt,
is voor de mens niet te doorgronden.
Huizinga noemt een aantal kenmerken om iets van de eigen geaardheid van dit spel te benaderen. Kunstenaars gingen aan grenzen van literatuur (Dada), theater (Cabaret, Gesamtkunstwerk, politiek theater), beeldende kunst – architectuur, muziek voorbij. In de jaren dat hij zijn gedachten uitwerkte, schreef in Duitsland een ander zijn visie op vrijheid en cultuur. In het jaar dat Homo Ludens gepubliceerd werd, vond de Kristalnacht plaats en werd alles in stelling gebracht om het volk op de knieën te krijgen. De NSDAP verklaarde veel kunst entartet, bang als ze waren dat expressionistische kunst het volk zou bevrijden uit regels en wetten en zou verleiden tot vrijheid en eigen initiatief. Nog altijd zijn er in (sub)culturen wereldwijd angsthazen die spelvrijheid beknotten – verbieden – bestraffen.
Voortdurend in beweging zijn, biedt geen zekerheid. Verstarring wel volgens een wederom groeiende groep.
Wie weet waarom we spelen?
Als je ziet wat je weet,
hoort wat je zegt,
voelt wat de ander je aanreikt,
wordt zomaar wat improviseren elementair samenspel. LJ
We gebruiken het begrip spelen vaak. Spelen is niet altijd ludiek. Ludiek spel vraagt van individuen hun vrijheid te benutten, eigen speelregels te ontdekken en daarmee een eigen draai te geven aan het spel binnen de gegeven spelregels. Het expressionisme van begin vorige eeuw speelde in vrijheid met oude spelregels. Zo kon destijds en kan nog steeds de ludieke bron stromen en Homo Ludens tot leven gewekt worden. Het begrip: improviserend spelen (zoals in jazz – dans – spel improvisaties), benadert dit het beste: Elementair samenspel vanuit het niets in het hier en nu. Voorafgaand aan het denken of eraan voorbijgaand, in contact met intuïtie en inspiratie bronnen ontdekken spelende architecten, dansers, musici, schilders, schrijvers, theatermakers onbekende mogelijkheden.
Kunst om de Levenskunst
Ubbergen, update winter 2020